พื้นที่และเวลาในจิตรกรรมฝาผนังไทย: กรณีศึกษาพระที่นั่งพุทไธสวรรย์ และพระอุโบสถวัดสุทัศน์เทพวราราม

บทคัดย่อ

ชีวิตจริงของคนเราดำเนินไปในสี่มิติของพื้นที่และเวลา แต่จิตรกรรมอันเป็นสื่อสองมิติเล่าเรื่องต้องสร้างผลการลวงตาให้เหมือนกับว่ามีสามมิติของพื้นที่และมิติที่สี่ของเวลาด้วย จิตรกรรมในแต่ละวัฒนธรรมต่างก็มีวิธีการสร้างผลนี้ที่แตกต่างกันออกไป การศึกษานี้ต้องการวิเคราะห์วิธีการออกแบบจิตรกรรมฝาผนังประเพณีไทยว่าสามารถแสดงสภาวะสามมิติและมิติที่สี่ของเวลาได้อย่างไร โดยใช้วิธีการศึกษาแนวทางการจัดองค์ประกอบระนาบผนังและการวิเคราะห์แนวทางการออกแบบฉากสถาปัตยกรรมในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ ผลการศึกษาพบลักษณะเด่นในการนำเสนอพื้นที่และเวลาของจิตรกรรมไทย 4 ประเด็นดังนี้ 1) ที่ผนังที่ 1 พระที่นั่งพุทไธสวรรย์ใช้วิธีแบ่งพื้นที่ผนังออกเป็นสามส่วนอย่างชัดเจน และแต่ละส่วนนำเสนอเรื่องราวหนึ่งเวลาจากพุทธประวัติ 2) การออกแบบฉากปราสาทในผนังนี้ใช้วิธีการที่ทำกันมาตั้งแต่สมัยอยุธยาตอนปลายคือ การเขียนอาคารแบบเปิดด้านหน้าเพื่อให้เห็นกิจกรรมภายในในลักษณะของรูปตัด 3) ช่างใช้เทคนิคของการเขียนแบบ “เอนกมิติบนระนาบเดียว” แสดงมุมของปราสาทตรีมุขหรือจตุรมุขด้วยการซ้อนชั้นหลังคา และการวาดแสดงมุมของอาคารเป็นสองปีกยื่นออกมาด้วย “อ็อบลิค” 4) แนวทางทั้งหมดถูกพัฒนาต่อเนื่องไปยังจิตรกรรมสมัยรัชกาลที่สาม ที่มีความเป็นสามมิติ เน้นพื้นที่ที่ใกล้เคียงความเป็นจริงมากขึ้น มีความลึกของอาคารมากขึ้น ส่งผลให้องค์ประกอบของภาพโดยรวมมีความซับซ้อนและสามารถแสดงเวลาบนพื้นที่ได้ละเอียดกว่าเดิม สอดคล้องกับที่นักประวัติศาสตร์บ่งชี้ว่าสังคมสมัยรัชกาลที่สามนั้นคึกคักด้วยผู้คนจากหลากหลายวัฒนธรรมและเมืองมีพื้นที่สำหรับกิจกรรมของคนที่ซับซ้อนขึ้น