การปรับตัวและการมีส่วนร่วมของเกษตรกร ผู้ใช้น้ำในพื้นที่กึ่งเมืองกึ่งชนบท กรณีศึกษาอำเภอแก่งคอย จังหวัดสระบุรี Adaptation and Participation of Agricultural Water Users in The Peri-urban Areas : A Case Study of Kaeng Khoi District, Saraburi Province
บทคัดย่อ
จำนวนประชากรที่เพิ่มขึ้น การขยายตัวของเมืองและอุตสาหกรรม เกษตรเชิง
พาณิชย์ ตลอดจนการเปลี่ยนแปลงของสภาพภูมิอากาศ เหล่านี้ล้วนก่อให้เกิดภาวะ
ขาดแคลนและการแย่งชิงทรัพยากรน้ำและที่ดินระหว่างผู้ใช้หลายฝ่ายในพื้นที่กึ่งเมือง
กึ่งชนบทของจังหวัดสระบุรี ซึ่งเกษตรกรมักเป็นผู้ที่ได้รับผลกระทบ เนื่องจากเป็นภาค
การผลิตที่มีการใช้น้ำมากที่สุด งานวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์คือ 1) ศึกษาผลกระทบของ
การใช้น้ำในภาคเมืองและอุตสาหกรรมที่ส่งผลต่อการใช้น้ำและที่ดินในภาคเกษตรของ
เกษตรกร 2) ศึกษายุทธวิธีในการปรับตัวกับปัญหาการเปลี่ยนแปลงด้านปริมาณและ
คุณภาพของน้ำเพื่อการเกษตร และ3) ศึกษาการมีส่วนร่วมของเกษตรกรในการแก้ไข
ปัญหาน้ำระดับครัวเรือน ระดับไร่นา ระดับชุมชน และระดับลุ่มน้ำ ผู้ศึกษาเลือกศึกษา
ชุมชนเกษตรชลประทานสองแห่งในพื้นที่กึ่งเมืองกึ่งชนบทของจังหวัดสระบุรี จำนวน
48 ครัวเรือน โดยใช้วิธีการวิจัยเชิงคุณภาพ สำหรับผลการศึกษาข้อแรกพบว่าการใช้
นำ้ในภาคเมืองและอุตสาหกรรมส่งผลกระทบต่อการใช้นำ้และที่ดินของเกษตรกรทั้ง
ปัญหาน้ำขาดแคลน น้ำเสีย การเปลี่ยนวิธีการจัดสรรน้ำ เนื้อที่ถือครองเฉลี่ยต่อครัว
เรือนลดลง การเปลี่ยนรูปแบบการใช้ที่ดินทางการเกษตร และการถูกลิดรอนสิทธิใน
ทรัพยากรน้ำ ข้อที่สองเกษตรกรมียุทธวิธีในการปรับตัวกับปัญหาเรื่องน้ำและที่ดิน
สองระดับ ระดับครัวเรือน คือ เพิ่มความหลากหลายของรูปแบบการเกษตร รับจ้างใน
และนอกภาคเกษตร ทำเกษตรเป็นอาชีพเสริม เป็นเกษตรกรประเภทใหม่ และมีการ
ต่อรองกับรัฐ ระดับชุมชนคือ ต่อรองกับโรงงาน และรวมกลุ่มจัดสรรน้ำ ข้อที่สามการ
มีส่วนร่วมของเกษตรกรในการแก้ไขปัญหาน้ำระดับครัวเรือน ระดับไร่นา ระดับชุมชน
และระดับลุ่มน้ำ การจัดการปัญหาน้ำแต่ละรูปแบบจะแตกต่างกันตามความสามารถ
ในการเข้าถึงทุนหรือทรัพยากร ระดับครัวเรือน เกษตรกรสามารถจัดการปัญหาได้เอง
ด้วยความร่วมมือของสมาชิกในครัวเรือน ระดับไร่นาและระดับชุมชน เกษตรกรต้อง
อาศัยความร่วมมือของสมาชิกในครัวเรือน ชาวบ้านในชุมชน ผู้ใหญ่บ้าน และเจ้า
หน้าที่รัฐ ในทางตรงข้ามเกษตรกรกลับไม่ได้มีส่วนร่วมในการตัดสินใจจัดสรรน้ำระดับ
ลุ่มน้ำแต่อย่างใด
