เจตจำนงเสรีมีจริงหรือแค่สิ่งลวงตา

บทคัดย่อ

บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาเปรียบเทียบปัญหาเรื่องเจตจำนงเสรีระหว่างแนวคิดของฮอบส์กับซาร์ต และวิเคราะห์แนวคิดเจตจำนงเสรีในพุทธปรัชญาเถรวาท จากการศึกษาพบว่า 1) แนวคิดของฮอบส์อยู่ในกลุ่มนิยัตินิยมที่มีลักษณะแบบจักรกลนิยม โดยเห็นว่า มนุษย์เปรียบเสมือนเครื่องจักรที่ทำงานตามกฎเกณฑ์หรือตามสภาพแวดล้อม มนุษย์จึงไม่มีเจตจำนงเสรี เพราะการตัดสินใจเลือกกระทำสิ่งต่าง ๆ เกิดจากอิทธิพลของสภาพแวดล้อมที่มีเหตุชักนำก่อนเสมอ 2) แนวคิดของซาร์ตอยู่ในกลุ่มอิสรวิสัยที่แตกต่างกับฮอบส์ โดยมองว่า มนุษย์มีเจตจำนงเสรีที่จะเลือกทำสิ่งใดก็ได้ตามเจตจำนงของตน แต่จะต้องรับผิดชอบต่อการใช้เสรีภาพของตน โดยไม่กระทบต่อเสรีภาพของคนอื่น ส่วนพุทธปรัชญาเถรวาทเข้ากันได้กับทั้งสองแนวคิดนี้ โดยมีหลักเจตนาเป็นตัวเริ่มต้นของกฎแห่งกรรม คือ หากมนุษย์มีความตั้งใจ เลือกที่จะคิด พูด ทำอย่างเป็นอิสระก็แสดงว่า มนุษย์มีเจตจำนงเสรี สอดคล้องกับปรัชญาของซาร์ต องค์ความรู้ใหม่ที่ค้นพบ คือ พุทธปรัชญาเถรวาทมีแนวโน้มเป็นปัจเจกนิยม โดยอธิบายว่า มนุษย์มีเสรีภาพในวิถีของตนที่เห็นว่า เป็นประโยชน์ต่อตนเองในสถานการณ์ต่าง ๆ โดยเน้นการเตือนตนเองและพึ่งตนเองเป็นสำคัญ ขณะเดียวกันแนวคิดของฮอบส์สอดคล้องกับคำสอนเรื่องปฏิจจสมุปบาทตามหลักการที่ว่า “เพราะสิ่งนี้มี สิ่งนี้จึงมี” เสมือนตอกย้ำว่า มนุษย์ไม่มีเจตจำนงเสรี ไม่มีอะไรเกิดขึ้นอย่างลอย ๆ สรรพสิ่งอิงอาศัยซึ่งกันและกัน เป็นคำอธิบายสภาพจิตใจที่ผลักดันให้มนุษย์ คิด พูดและทำ จึงไม่มีเจตจำนงเสรีในทัศนะของพุทธปรัชญาเถรวาท