รูปแบบหม้อดอกปูรณฆฏะในวัฒนธรรมล้านนา

บทคัดย่อ

การศึกษาและรวบรวมการใช้พันธุ์ไม้ประดับลายหม้อปูรณฆฏะในศิลปกรรมล้านนา  เป็นงานวิจัยเชิงคุณภาพ โดยใช้วิธีการเขียนอธิบายความพรรณนาและภาพถ่าย เป็นการเก็บรวมรวมรูปแบบลวดลายปูรณฆฏะในศิลปกรรม

ผลการศึกษาพบว่าในวัฒนธรรมของล้านนามีการใช้พันธุ์ไม้ตามธรรมชาติ มาออกแบบจนเกิดเป็นลวดลายประดับในงานศิลปะที่รับใช้ศาสนา ซึ่งลวดลายดังกล่าวปรากฏในรูปของหม้อปูรณฆฏะ หรือในพื้นที่เรียกว่า ลายหม้อดอก โดยนำเอารูปแบบพันธุ์พฤกษามาออกแบบเป็นงานศิลป์ ทั้งงานจิตรกรรม งานประติมากรรม งานภาพพิมพ์ นอกจากนี้ยังแสดงให้เห็นถึงเอกลักษณ์ของลายในแต่ละพื้นที่ เห็นถึงพัฒนาการและปรับใช้ในยุคสมัยต่างๆ โดยการเก็บลายหม้อดอกจำนวน 184 วัดกับอีก 6 แหล่งมรดกวัฒนธรรม ปรากฏลวดลายหม้อดอก 483 ลาย สู่การทำความเข้าใจรูปแบบลายและความหมายผ่านการประดับลายในตำแหน่งต่างๆ ในเขตพื้นที่ 8 จังหวัดภาคเหนือตอนบน ได้แก่จังหวัดเชียงใหม่ จังหวัดลำพูน จังหวัดลำปาง จังหวัดแพร่ จังหวัดน่าน จังหวัดเชียงราย จังหวัดพะเยา และจังหวัดแม่ฮ่องสอน

นอกจากนี้จากการลงพื้นที่พบเทคนิคการสร้างงาน 3 อันดับแรกคือ งานลายคำมากที่สุด รองลงมาเป็นงานปูนปั้น และงานไม้แกะสลัก นอกจากเทคนิคงานช่างแล้ว จากการลงพื้นที่พบลวดลายหม้อดอกมากที่สุดในจังหวัด  3 อันดับแรกคือ จังหวัดลำปาง รองลงมาเป็นจังหวัดเชียงใหม่และจังหวัดแพร่ และลวดลายหม้อดอกถูกสร้างขึ้นมาในการเป็นสัญลักษณ์ของการบูชาพระธรรมมากที่สุด โดยปรากฏบนหีบธรรม ธรรมมาสน์ และหอธรรม

ส่วนการใช้พันธุ์ไม้ประดับลายหม้อปูรณฆฏะในศิลปกรรมล้านนา  ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 20-21 ยังปรากฏรูปแบบของหม้อดอกที่มีดอกบัวโผล่ออกมาจากปากหม้อ จนถึงในช่วงพุทธศตวรรษที่ 22-23 ลายหม้อปูรณฆฏะเริ่มเป็นลวดลายกระหนก ซึ่งไม่สามารถระบุการใช้พันธุ์ไม้ได้ จนถึงช่วงพุทธศตวรรษที่ 24 หม้อปูรณฆฏะประดับดอกบัวเริ่มกลับมามีความนิยมอีกครั้ง และเริ่มมีช่อดอกเอื้องประดับย้อยออกมาทั้งสองข้างของปากหม้อ และในพุทธศตวรรษที่ 25ลายหม้อปูรณฆฏะเริ่มเป็นลวดลายกนกอีกครั้ง รูปแบบของลวดลายประดิษฐ์เข้ามาผสม เช่นลายดอกพุดตาน ลายหน้ากาล เป็นต้น  ซึ่งเป็นลายที่ได้รับอิทธิพลจากรัตนโกสินทร์เป็นส่วนใหญ่ รวมถึงอิทธิพลจากพม่า จีนและตะวันตก

จากการศึกษาลายหม้อปูรณฆฏะ ถือเป็นงานศิลปะที่เกิดขึ้นจากการผูกพันกับธรรมชาติในสังคมล้านนา โดยนำเสนอเทคนิคงานช่างที่ใช้ในการสร้างสรรค์ ทำให้เข้าใจการเชื่อมโยงและเห็นถึงที่มาของการใช้ลวดลายหม้อดอกสมบูรณ์ ซึ่งเป็นประโยชน์และสร้างองค์ความรู้ใหม่ว่าด้วยเรื่องหม้อ   ปูรณฆฏะในศิลปกรรมล้านนา ให้ผู้สนใจและสามารถนำรูปแบบลวดลายที่ได้เก็บรวบรวมไว้นี้ ไปพัฒนาและปรับใช้ในอนาคตต่อไป