สภานักเรียนกับบทบาทการเสริมสร้างประชาธิปไตยในโรงเรียน

บทคัดย่อ

การวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษากระบวนการเสริมสร้างประชาธิปไตยในโรงเรียนผ่านกิจกรรมสภานักเรียน และนำเสนอแนวทางการจัดกิจกรรมสภานักเรียนที่เหมาะสมกับบริบทประเทศไทย ซึ่งผู้วิจัยทำการศึกษารูปแบบสภานักเรียนของประเทศญี่ปุ่นเป็นกรณีศึกษา ใช้วิธีการศึกษาเชิงคุณภาพร่วมกับการวิจัยเชิงปริมาณ โดยกรณีประเทศญี่ปุ่น ได้สัมภาษณ์ผู้บริหารและนักเรียนจากโรงเรียน 2 แห่ง คือ โรงเรียนมัธยม Inagakuen (สังกัดรัฐบาล) และ โรงเรียนมัธยม Waseda (สังกัดเอกชน) โดยใช้วิธีการสัมภาษณ์เป็นหลัก และในส่วนของประเทศไทยได้ดำเนินการสัมภาษณ์ผู้เชี่ยวชาญด้านสภานักเรียน และการลงพื้นที่เพื่อสัมภาษณ์ผู้แทนครูที่ปรึกษากิจกรรมสภานักเรียน และผู้แทนนักเรียนจากทั้งกลุ่มที่เป็นหรือเคยเป็นสภานักเรียน และกลุ่มที่ไม่เคยเป็นสภานักเรียนในโรงเรียนที่เป็นต้นแบบสภานักเรียนระดับประเทศ จำนวน 4 โรงเรียน โดยเป็นการเลือกแบบเฉพาะเจาะจง รวมทั้ง ได้ทำการสำรวจการดำเนินงานกิจกรรมสภานักเรียนและค่านิยมประชาธิปไตยของนักเรียนด้วยแบบสอบถามจากตัวอย่าง จำนวน 382 คน การวิเคราะห์ผลการวิจัย ใช้การวิเคราะห์ข้อมูลเอกสารด้วยวิธีการเชิงคุณภาพ การตีความเชิงพรรณนาข้อมูล และใช้การวิเคราะห์และสร้างข้อสรุปแบบอุปนัย (Analytic induction) การวิจัยเชิงปริมาณ ใช้การแจกแจงความถี่ ร้อยละ ค่าเฉลี่ย ส่วนเบี่ยงเบนมาตรฐาน โดยใช้โปรแกรมคำนวณทางสถิติเป็นเครื่องมือคานวณค่าสถิติต่างๆ

ผลการศึกษาพบว่า ปัจจัยสำคัญของการพัฒนาความเป็นประชาธิปไตยของญี่ปุ่น คือ ความชัดเจนของเป้าหมายการศึกษาและการมีความเชื่อร่วมกันระหว่างโรงเรียนและส่วนกลางในแนวทางการจัดการศึกษา หลักสำคัญของการนำสภานักเรียนมาใช้ในโรงเรียน คือ การเรียนรู้ประชาธิปไตยที่ต้องผ่านการปฏิบัติจริง โดยจุดเด่นคือ การใช้กิจกรรมสภานักเรียนเป็นตัวกลางในการสร้างและปลูกฝังนิสัยความรับผิดชอบให้เป็นวิถีชีวิตและเน้นการมีส่วนร่วมที่มีพลัง ในขณะที่ผลการศึกษาส่วนของประเทศไทย พบว่า โดยหลักการ แนวคิด และรูปแบบของงานสภานักเรียนมิได้แตกต่างกันมากนัก แต่สิ่งที่เป็นปัจจัยสำคัญที่ทำให้การใช้สภานักเรียนเป็นเครื่องมือเสริมสร้างประชาธิปไตยได้ผลที่แตกต่างกัน เริ่มต้นจากการมีเป้าหมายการศึกษาที่ชัดเจน นโยบายการศึกษาที่มีทิศทางไม่เปลี่ยนแปลงบ่อย จนถึงการปลูกฝังและพัฒนาทักษะพื้นฐานแก่ครูประจาการ

ผลการวิเคราะห์ข้อมูลเชิงปริมาณ พบว่า กิจกรรมที่นักเรียนสามารถดำเนินการเองทั้งหมด หรือ มีอิสระในการดำเนินการ คิดเป็นร้อยละสูงที่สุด คือ การแบ่งหน้าที่การทำงานภายในสภานักเรียน (ร้อยละ 59.7) ภารกิจที่เป็นหน้าที่ของสภานักเรียนที่นักเรียนรับรู้มากที่สุด คือ การปฏิบัติงานโดยไม่ขัดหรือแย้งกับระเบียบ หรือข้อบังคับอื่นใดของทางราชการ พร้อมทั้งต้องรักษาไว้ซึ่งศีลธรรม วัฒนธรรม และขนบธรรมเนียมประเพณีอันดีงาม ผลการวิเคราะห์ระดับค่านิยมประชาธิปไตย พบว่าค่าเฉลี่ยรวมทุกด้านของค่านิยมประชาธิปไตย อยู่ในช่วงระดับค่านิยมประชาธิปไตยขั้น “ตอบสนอง” ( = 2.48, SD=.35) เมื่อพิจารณาเป็นรายด้าน พบว่า ค่านิยมประชาธิปไตยด้านปัญญาธรรม เป็นด้านที่มีค่าเฉลี่ยสูงที่สุด ซึ่งอยู่ในช่วงระดับค่านิยมประชาธิปไตยขั้น “เห็นคุณค่า” ( = 2.54, SD=.42) โดยเมื่อพิจารณาจาแนกค่าเฉลี่ยตามกลุ่มของการเป็นสมาชิกสภานักเรียน พบว่า กลุ่มที่เป็นสมาชิกสภานักเรียนชุดปัจจุบัน มีค่าเฉลี่ยคะแนนค่านิยมประชาธิปไตยสูงกว่า กลุ่มที่เคยเป็นสมาชิกของสภานักเรียนแต่ปัจจุบันไม่ได้เป็นแล้วทุกด้าน ในขณะที่ทั้งสองกลุ่มข้างต้น มีค่าเฉลี่ยคะแนนค่านิยมประชาธิปไตยสูงกว่า กลุ่มที่ไม่เคยเป็นสมาชิกสภานักเรียนทุกด้าน แนวทางสำคัญในการเสริมสร้างประชาธิปไตยในโรงเรียนผ่านกระบวนการสภานักเรียน คือ การวางทิศทางและกำหนดกรอบการขับเคลื่อนงานสภานักเรียนให้มีความต่อเนื่อง การยกระดับความสำคัญของกิจกรรมสภานักเรียนเทียบเท่ากับกิจกรรมเสริมหลักสูตรอื่นๆ การพัฒนาคุณภาพครูที่ปรึกษากิจกรรมสภานักเรียน การสนับสนุนงบประมาณเป็นการเฉพาะที่เพียงพอ รวมทั้งการสร้างความรู้ความเข้าใจที่ถูกต้องเกี่ยวกับกระบวนการประชาธิปไตย ตลอดจนสร้างความตระหนักแก่ผู้บริหารและครูถึงความสำคัญของกิจกรรมสภานักเรียนในฐานะที่เป็นเครื่องมือขับเคลื่อนวิถีประชาธิปไตยและการมีส่วนร่วมในโรงเรียน