ประติมานวิทยา “เจ้าแม่ทับทิม” ในสังคมไทย

บทคัดย่อ

บทความนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อสำรวจและวิเคราะห์เทวลักษณะรูปเคารพเจ้าแม่ทับทิมที่ปรากฏในสังคมไทย การวิจัยนี้ใช้วิธีการเชิงคุณภาพ โดยศึกษาทฤษฎีประติมานวิทยาผ่านการวิจัยเอกสารเพื่อวิเคราะห์เทวลักษณะของเจ้าแม่ทับทิม และดำเนินการวิจัยภาคสนามในศาลเจ้าไทยและจีนจำนวน 100 แห่ง ด้วยการถ่ายภาพและสังเกตลักษณะทางประติมานวิทยา เพื่อรวบรวมข้อมูลเทวลักษณะของเจ้าแม่ทับทิมในบริบทสังคมไทย ผลการศึกษา พบว่า รูปเคารพเจ้าแม่ทับทิมในสังคมไทยมีอยู่ด้วยกัน 5 ลักษณะ ได้แก่ 1) เจ้าแม่ตุ๊ยบ่วยเต๊งเหนี่ยงของกลุ่มจีนไหหลำ 2) เจ้าแม่เทียนโฮ่วเต๊งหม่ายของกลุ่มจีนไหหลำ 3) เจ้าแม่เจียตุ้นเต๊งเหนี่ยงของกลุ่มจีนไหหลำ 4) ปึงเถ่าม่าของกลุ่มจีนแต้จิ๋ว และ 5) เจ้าแม่ทับทิมตามความเชื่อดั้งเดิมของกลุ่มคนไทย จากการศึกษา พบว่า เทวะประติมานเจ้าแม่ทับทิมสร้างขึ้นตามคติการนับถือ “เทวนารีแห่งสายน้ำ” ซึ่งเป็นการนับถือบูชาร่วมกันของกลุ่มคนไทย ที่มีวิถีชีวิตและผูกพันกับแม่น้ำลำคลอง พวกเขาบูชาในฐานะเทพารักษ์ “เจ้าแม่ผู้ดูแลสายน้ำ” และกลุ่มคนจีนที่อพยพเข้ามาตั้งรกรากในสังคมไทย ซึ่งบูชาเทวนารีประจำท้องถิ่นตน 4 องค์ ดังนี้ 1.เจ้าแม่ “เทียนโฮ่วเซิ่งหมู่”（天后圣母）กลุ่มจีนฮกเกี้ยนเรียกว่า “เจ้าแม่เทียนเฮาสิ่งเบ้ว” กลุ่มจีนแต้จิ๋วเรียกว่า “เจ้าแม่เทียงโห่วเซี้ยบ้อ” กลุ่มจีนไหหลำเรียกว่า “เจ้าแม่เทียนโฮ่วเต๊งหม่าย” เพียงแต่ออกเสียงไปตามแต่สำเนียงถิ่นตน 2.เจ้าแม่สุยเหว่ยเซิ่งเหนียง（水尾圣娘）กลุ่มจีนฮกเกี้ยนเรียกว่า “เจ้าแม่จุ้ยโบ้ยสิ่งหนิว” กลุ่มจีนแต้จิ๋วเรียกว่า “เจ้าแม่จุ้ยบ๋วยเซี้ยเนี้ย” กลุ่มจีนไหหลำเรียกว่า “เจ้าแม่ตุ๊ยบ่วยเต๊งเหนี่ยง” 3.เจ้าแม่เจิ้งซุ่นเซิ่งเหนียง（正顺圣娘）กลุ่มจีนฮกเกี้ยนเรียกว่า “เจ้าแม่เจี่ยซุนสิ่งหนิว” กลุ่มจีนแต้จิ๋วเรียกว่า “เจ้าแม่เจี่ยสุงเซี้ยเนี้ย” กลุ่มจีนไหหลำเรียกว่า “เจ้าแม่เจียตุ้นเต๊งเหนี่ยง” และ 4.เจ้าแม่เปิ่นโถวมา（本头妈）กลุ่มจีนฮกเกี้ยนเรียกว่า “ปุ้นเถาม่า” กลุ่มจีนแต้จิ๋วเรียกว่า “ปึงเถ่าม่า” กลุ่มจีนไหหลำเรียกว่า “บุ๋นเก่าม้า” ต่อมาเมื่อมีการแปลป้ายชื่อเจ้าแม่เป็นภาษาไทยผู้คนพากันขนานนามรูปเคารพที่กล่าวมาข้างต้นเป็นภาษาไทยร่วมกันว่า “เจ้าแม่ทับทิม” จนทำให้เกิดความสับสนและเข้าใจคลาดเคลื่อนว่าคือเจ้าแม่องค์เดียวกัน ซึ่งข้อเท็จจริงแล้วเจ้าแม่แต่ละองค์ต่างมีที่มาแตกต่างกันอย่างชัดเจน