“สวรรค์ในอก นรกในใจ” จากพระไตรปิฎกสู่อรรถาธิบาย โดย สมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ป.อ.ปยุตฺโต)

บทคัดย่อ

บทความวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อศึกษาแนวคิดเรื่องนรกสวรรค์ในงาน นิพนธ์และธรรมบรรยายของสมเด็จพระพุทธโฆษาจารย์ (ป.อ.ปยุตฺโต) และวิเคราะห์ แนวทางการอธิบายเรื่องนรกสวรรค์ของท่าน เป็นการวิจัยเชิงเอกสารโดยศึกษา จากงานตีพิมพ์ของท่าน ผลการศึกษาพบว่า เรื่องนรกสวรรค์เป็นสิ่งที่ไม่อาจกล่าว ถึงในแง่ของการมีหรือไม่มีโดยอ้างอิงคัมภีร์ทางพุทธศาสนาโดยตรงได้ แต่ควรมี ข้อพิจารณาและท่าทีการปฏิบัติต่อเรื่องนี้เข้ามาเกี่ยวข้องด้วย ซึ่งสัมพันธ์กับหลักคําสอนเรื่องเกสปุตตสูตรอย่างมีนัยสําคัญ ท่านได้อธิบายนรกสวรรค์แบ่งออก เป็น 3 ระดับ กล่าวคือ ระดับที่ 1 นรกสวรรค์ที่กล่าวโดยอ้างอิงพระไตรปิฎก ที่มี ลักษณะเป็นภพภูมิที่รองรับผลของกรรมชั่วและกรรมดีหลังความตาย ระดับที่ 2 นรกสวรรค์ซึ่งเป็นคุณภาพของจิตหรือภูมิจิต ที่สืบเนื่องไปจากคุณภาพจิตในปัจจุบัน ระดับที่ 3 นรกสวรรค์ที่เป็นความรู้สึกที่น่าพอใจและไม่น่าพอใจจากการรับอารมณ์ ผ่านอายตนะทั้ง 6 ท่านพยายามเน้นการอธิบายนรกและสวรรค์ในระดับที่ 2 และ 3 โดยแสดงว่า มนุษย์ซึ่งอาจมีสภาพจิตที่หยาบหรือประณีต สามารถที่จะเข้าถึง หรือรับรู้ทุกข์หรือสุขของภพภูมิที่มองไม่เห็นนั้นได้ เมื่อรับรู้แล้วก็ควรตระหนักถึง บทบาทของมนุษย์เองในการเป็นผู้สร้างเหตุให้เกิดผลดีหรือชั่วนั้น แนวทางดังกล่าว นับเป็นการปรับเปลี่ยนการอธิบายแนวคิดเรื่องนรกสวรรค์จากที่เป็นภพภูมิตาม คติจักรวาลวิทยาของพุทธศาสนามาอยู่ที่ภูมิจิตหรือคุณภาพของจิตของมนุษย์ซึ่ง สัมพันธ์กับคําสอนเรื่องกรรม และทําให้สามารถสื่อสารได้อย่างสะดวกกว้างขวาง ไปยังความรับรู้และเหตุผลของผู้คนในบริบทในสังคมปัจจุบัน