ปริทรรศน์มหาชาติฉบับหลวงในดินแดนไทย

A retrospective viewpoint

บทคัดย่อ

บทความนี้ติดตามความเป็นมาและพัฒนาการของมหาเวสสันดรชาดก จากที่เป็นนิทานประวัติวีรบุรุษอินเดียโบราณถ่ายทอดทางมุขปาฐะผ่านการแปลย่อ-ขยายโดยเสรีเข้ามาในดินแดนที่ปัจจุบันเป็นประเทศไทย และพระภิกษุในพุทธศาสนาได้นำมาใช้เป็นชาดกเรื่องสำคัญ (มหาชาติ) เผยแผ่แนวคิดเกี่ยวกับพุทธบารมี โดยอาศัยการสวดเนื้อความภาษาบาลีคือคาถาพันกำกับเนื้อความ ก่อนการเทศน์แปลแต่งเสริมแหล่อธิบายขยายความอย่างเสรีตามที่เห็นเหมาะควรสำหรับผู้ฟังต่างถิ่นต่างยุคสมัยเรื่อยมาจนถึงปัจจุบัน คู่เคียงกับฉบับอ้างอิงที่มีกระบวนการตรวจสอบต้นฉบับและคุณภาพการแปล ซึ่งเริ่มมีเมื่อสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงมีพระบรมราชโองการจัดประชุมพระสงฆ์และนักปราชญ์ราชกวีทั่วพระราชอาณาจักร เพื่อร่วมกันตรวจทานคาถาพัน และรวบรวมคัดเลือกแก้ไขบทแปลแต่งที่ถูกต้องและเลิศด้วยกวีโวหารขึ้นเป็นมหาชาติคำหลวงสำเร็จในพ.ศ. 2025 (นับเป็นฉบับเขียนลายมือฉบับแรก) เพื่อใช้ในการเทศน์พิธีหลวง และเป็นมรดกวัฒนธรรมที่สร้างแรงบันดาลใจแก่กวี ศิลปิน นักคิดนักวิจารณ์นานาสาขาตลอดมากว่า 4 ศตวรรษ โดยอาศัยแต่ความทรงจำในการท่องทวนและคัดลอกในการสืบทอด จนกระทั่งมีการรวบรวมต้นฉบับมหาชาติฉบับหลวงขึ้นตามพระราชดำริในสมเด็จพระปิยมหาราชเจ้า และจัดทำฉบับพิมพ์ครั้งแรกในพ.ศ. 2460

ต่อมา ระหว่างช่วงรัชกาลที่เก้าแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ทั้งส่วนราชการและเอกชนได้ร่วมมือกันปรับปรุงส่งเสริมพิธีเทศน์มหาชาติเพื่อการกุศลสาธารณะ และจัดพิมพ์เผยแพร่มหาชาติทั้งที่เป็นวรรณคดีฉบับพิมพ์ซ้ำและฉบับชำระใหม่ (เช่น มหาชาติคำหลวงฉบับสมโภช 100 ปีจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย) รวมทั้งบทเทศนา วรรณกรรมสร้างสรรค์และศิลปะเกี่ยวเนื่องหลากสาขา งานเขียนเชิงวิเคราะห์วิจัยและวิจารณ์ ซึ่งสังเกตได้ว่าส่วนหนึ่งอ้างอิงข้อมูลจากความทรงจำเป็นฐานในการตีความเสริมต่อ โดยมิได้ตรวจสอบข้อมูลจากฉบับแปลลายลักษณ์ที่เชื่อถือได้ ส่งผลให้เกิดความผิดพลาดคลาดเคลื่อนที่มีนัยสำคัญ ควรแก้ไขเพื่อรักษาความเข้าใจที่ถูกต้องในแนวคิดหลักทางพุทธศาสนา