การสร้างสรรค์ศิลปะสื่อประสมจากความเชื่อเรื่องพญาแถนในบริบทใหม่ของอีสาน

บทคัดย่อ

           การสร้างสรรค์ศิลปะสื่อประสมจากความเชื่อเรื่องพญาแถนในบริบทใหม่ของอีสาน เป็นงานวิจัยเชิงสร้างสรรค์ ได้รับแรงบันดาลใจมาจากความเชื่อเรื่องพญาแถนของชาวอีสาน เพื่อสะท้อนถึง การเปลี่ยนแปลงทางความเชื่อเรื่องพญาแถนของชาวอีสาน การสร้างสรรค์เป็นผลงานทัศนศิลป์ประเภทสื่อประสม โดยใช้สื่อที่หลากหลายนำเสนอร่วมในรูปแบบศิลปะจัดวาง อันประกอบไปด้วย ดินเผา วัสดุเหลือใช้ วีดีทัศน์ และเสียง โดยผู้สร้างสรรค์ได้แบ่งกระบวนการจัดทำโครงการเป็น 2 กระบวนการ ได้แก่ การศึกษาถึงความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นกับความเชื่อเรื่องพญาแถน ผ่านข้อมูลทางประวัติศาสตร์ และกระบวนการสร้างสรรค์ผลงานทัศนศิลป์

           ผลจากการศึกษาและสร้างสรรค์ เกิดข้อค้นพบใหม่ ดังนี้ 1) ความเชื่อเรื่องพญาแถนนั้นมีความเชื่อมโยงกับวิถีชีวิตของชาวอีสานในหลายมิติ โดยความเชื่อที่เกิดขึ้นมีมาก่อนที่พระพุทธศาสนาจะเผยแพร่เข้ามาสู่ภูมิภาค ปรากฏในรูปแบบเชิงประวัติศาสตร์ประเภท ตำนาน เรื่องเล่า นิทานพื้นบ้าน ที่เป็นทั้งลายลักษณ์อักษรและคำบอกเล่า และปรากฏชัดเจนผ่านสัญลักษณ์ทางวัตถุความเชื่ออื่นที่เป็นรูปธรรม เช่น วัตถุโบราณ ภาพเขียนฝาผนัง การที่มีหลักฐานปรากฏชัดเจนเช่นนี้ เป็นสิ่งยืนยันได้ชัดเจนว่าชาวอีสานและชนชาติลาว-ไท ในอดีต มีสิ่งยึดเหนี่ยวจิตใจเดียวกันคือ พญาแถน บทบาทของความเชื่อนี้ส่งผลต่อการให้ความเคารพและบูชาพญาแถนในฐานะเทวดาสูงสุด แถนจึงเป็นทั้งผู้ให้ และผู้ลงโทษ เช่นนี้แล้วชาวอีสานจึงมีความผูกพันกับแถนและสร้างความเชื่อเหล่านี้ผู้โยงกับรูปแบบการใช้ชีวิตผ่านโครงสร้างทางสังคม (Social Structure) ความเชื่อเรื่องพญาแถนนี้ยังมีผลต่อการมองโลก

(Worldview) ของคนอีสานในบทบาทหนึ่งด้วย 2) การเปลี่ยนผ่านของความเชื่อที่มีต่อพญาแถนในบริบทใหม่ของชาวอีสานนั้น สามารถสรุปได้ว่าเหตุและปัจจัยที่ทำให้คนอีสานลดบทบาทความเชื่อเรื่องพญาแถนลงเนื่องด้วยปัจจัย 2 ประการ คือ ประการแรก ปัจจัยภายใน (Internal Factor) ความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นกับความเชื่อนี้เกิดจาก ความปรารถนา (Desire) ของชาวอีสานเองที่มีความต้องการที่จะหลุดพ้นจากสภาพปัญหาที่เกิดขึ้น ประการที่สอง ปัจจัยภายนอก (External Factor) การเข้ามาของบุคคลอื่นที่เกิดจากนโยบายการรวมอำนาจเข้าสู่ศูนย์กลาง (Center Civilization) ในที่นี้ถ้าเป็นช่วงก่อนการเปลี่ยนแปลงการปกครองก็จะหมายถึงข้าหลวงที่มาจากรัฐกลางที่มาปกครองมณฑลอีสาน ในช่วงเปลี่ยนแปลงทางการปกครองและหลังการปกครองก็จะเป็นกลุ่มนักการเมืองและทหารของรัฐไทยและมหาอำนาจอเมริกา ในยุคอีสานใหม่การเข้ามาของบุคคลภายนอกพื้นที่ของรัฐกลางและนโยบายการพัฒนาจากภายนอกยังไหลเข้ามาอย่างไม่ขาดสาย ความเป็นเมืองได้ส่งผ่านทางสาธารณูปโภคขั้นพื้นฐาน และการติดต่อสื่อสาร รวมทั้งการศึกษา ปัจจัยภายนอกเหล่านี้ส่งผลกระทบต่อโครงสร้างอีสานเป็นอย่างยิ่ง  การเปลี่ยนแปลงที่เกิดจากทั้งปัจจัยภายในและภายนอก ส่งผลต่อการเปลี่ยนแปลงของโครงสร้างทางสังคม และการปรับเปลี่ยนโลกทัศน์ของชาวอีสานด้วย และการเปลี่ยนแปลงนี้ย่อมมีผลกับการเปลี่ยนแปลงทางความเชื่อที่ชาวอีสานมีต่อพญาแถนด้วยเช่นกัน 3) การสร้างสรรค์ผลงานโดยมีแรงบันดาลใจมาจากความเชื่อเรื่องพญาแถนผ่านมุมมองในบริบทใหม่ของชาวอีสาน การนำลักษณะที่เป็นตัวแทนของการพัฒนาภายใต้นโยบายของรัฐมาใช้ในการสร้างสรรค์ผลงาน เช่น การใช้แผนที่ในช่วงสงครามเย็นมาใช้สามารถสร้างเรื่องราวเนื้อหาที่มีความสัมพันธ์กับรูปแบบและเทคนิคได้เป็นอย่างดี ประกอบกับการสร้างสรรค์ผลงานมีการนำเสนอเนื้อหาที่เกี่ยวเนื่องกับผลกระทบที่เกิดขึ้นจากการเปลี่ยนแปลงทางกายภาพนี้ จึงทำให้ผลงานมีจินตภาพที่ทำให้นึกถึงและเชื่อมโยงกับเนื้อหาได้เป็นอย่างดี อนึ่งการนำเอารูปแบบบางอย่างในประเพณีบุญบั้งไฟมาสร้างสรรค์ผลงานร่วมด้วยเป็นสิ่งที่สะท้อนถึงการปรับเปลี่ยนทางความเชื่อได้เป็นอย่างดี เพราะประเพณีบุญบั้งไฟในทางประวัติศาสตร์ตำนานเรื่องเล่านั้นมีความเชื่อมโยงกันโดยตรงกับพญาแถน การสร้างสรรค์ผลงานในลักษณะการจัดวางศิลปะสื่อประสมนั้น เป็นการจัดวางรูปทรงและสื่อทางศิลปะที่หลากหลาย การที่มีสื่อหลากหลายในผลงานชุดเดียวกันถือเป็นข้อดีในทางสร้างสรรค์และการรับรู้ กล่าวคือ ผู้ชมผลงานสามารถรับรู้สุนทรียะได้หลากหลายประสาทการรับรู้มากขึ้น จึงสามารถรับรู้ตามประสบการณ์ร่วมได้ดีมากขึ้น การเชื่อมโยงผลงานที่ปรากฏกับเนื้อหาก็จะทำได้ดีมากขึ้นตามไปด้วย