การศึกษาความเป็นมาและอัตลักษณ์ของหมอลำ เพื่อการสร้างสรรค์การแสดงชุด โอละนอ

บทคัดย่อ

งานวิจัยนี้ มีวัตถุประสงค์ 1. เพื่อศึกษาความเป็นมาและอัตลักษณ์ของหมอลำ และ 2. เพื่อสร้างสรรค์ผลงานนาฏยนิพนธ์พื้นบ้านอีสานชุด “โอละนอ” เป็นการวิจัยแบบเชิงคุณภาพ มีเครื่องมือในการวิจัย คือ แบบสัมภาษณ์และแบบสังเกต โดยมีกลุ่มเป้าหมาย คือ จำนวน 3 ท่าน ที่มาจากการเลือกแบบเจาะจง แล้วนำข้อมูลที่รวบรวมได้มาวิเคราะห์ในเชิงเนื้อหา ผลการวิจัยพบว่า 1) หมอลำเป็นมหรสพพื้นบ้านที่สำคัญที่สุดของชาวอีสานและอยู่ควบคู่กับสังคมอีสานมาอย่างยาวนาน การเกิดขึ้นของหมอลำมีปัจจัยต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับสังคมและวัฒนธรรมประเพณี การดำรงชีวิตของชาวอีสานที่มีความเป็นอยู่ที่เรียบง่าย ชอบความสนุกสนานหลังเสร็จจากฤดูกาลเก็บเกี่ยวจึงหากิจกรรมเพื่อผ่อนคลายอารมณ์ หมอลำจึงเป็นศิลปะที่สร้างความบันเทิงและอยู่คู่กับชุมชนชาวอีสานมาอย่างยาวนาน และหมอลำเกิดขึ้นมาตั้งแต่เมื่อใดนั้นไม่มีใครทราบ หมอลำมีต้นกำเนิดมาจากหลายทำเนียม แต่สำหรับตัวของแม่นั้น หมอลำเกิดจากทำเนียมการอ่านหนังสือผูกใบลาน และได้จัดหมวดหมู่ของหมอลำในภาคอีสานไว้เป็น 5 ประเภทหลัก ๆ ประกอบด้วย 1.1) หมอลำพื้น 1.2) หมอลำกลอนหรือหมอลำประชัน 1.3) หมอลำหมู่ 1.4) หมอลำพิธีกรรมหรือหมอลำผีฟ้า 1.5) หมอลำท้องถิ่นหรือหมอลำชาติพันธุ์ และ 2) การสร้างสรรค์ศิลปะการแสดงชุด โอละนอ มีการแบ่งขั้นตอนในการประกอบสร้างตามหลักนาฏยศิลป์ การประกอบสร้างงานทางด้านนาฏยศิลป์นั้นจำเป็นต้องมีหลักการทางความคิดตามหลักนาฏยศิลป์เป็นอย่างยิ่งเพื่อกระบวนท่ารำที่สวยงาม การเคลื่อนไหวของร่างกาย การสื่อความหมายทางท่ารำโดยสอดคล้องกับองค์ประกอบ   อื่น ๆ ได้แก่ ความโดดเด่นด้านวัฒนธรรม ประเพณี ดนตรี คำร้อง การละเล่นและเครื่องแต่งกาย ทำให้เกิดเป็นการแสดงที่สวยงามและเป็นการแสดงที่ผ่านทางด้านความคิดในด้านท่ารำที่เป็นเอาลักษณ์ เช่น การใช้ท่ารำ การเคลื่อนไหวของผู้แสดงที่สอดคล้องกับอัตลักษณ์ของหมอลำและดนตรีที่ประกอบสร้างขึ้นล้วนแล้วแต่ผ่านการศึกษามาจากกระบวนการสร้างสรรค์นาฏยประดิษฐ์ จึงได้ชื่อชุดการแสดง โอละนอ โดยลีลาท่าฟ้อนเป็นการแสดงกิริยาอาการของอวัยวะส่วนต่าง ๆ เช่น มือ เท้า แขน ขา ศีรษะ และลำตัวที่มนุษย์ประดิษฐ์สร้างสรรค์ขึ้นเป็นท่าฟ้อน ถือเป็นการอวดฝีมือในการร่ายรำของมนุษย์แต่ละบุคคล ซึ่งลีลาท่าฟ้อนจะขึ้นอยู่กับการฝึกฝนจนเกิดเป็นความชำนาญตามหลักนาฏยประดิษฐ์ และสามารถคิดประดิษฐ์ท่ารำขึ้นเองได้ สามารถแบ่งลีลาทำฟ้อนออกเป็น 2 ลักษณะ คือ (1) ท่าฟ้อนแบบอิสระเป็น อิสระ เป็นท่าฟ้อนที่ไม่มีรูปแบบแน่นอนตายตัว ขึ้นอยู่กับความคิดสร้างสรรค์ของแต่ละบุคลที่จะแสดงออกเป็นท่าฟ้อนของตนในรูปแบบใด และ (2) ท่าฟ้อนที่เป็นแบบแผน